జీవితానికి ఆరంభం ఎలా ఉంటుందో.. అంతం కూడా అలాగే ఉంటుంది. కానీ ఆ చివరి దశలో మనకు ఎంతో ప్రేమను పంచిన మనవాళ్లు నెమ్మదిగా మన కన్నెదురుగా గాలిలో కలిసిపోతుంటే ఆ వేదన వర్ణించలేనిది. చాలా మంది ఈ పరిస్థితిని ఎదుర్కోవాల్సి వస్తుంది. అయితే మరణం దగ్గర పడుతున్నప్పుడు శరీరం కొన్ని సంకేతాలను ఇస్తుంది. ఇవి సహజ లక్షణాలే అయినా, వీటిని ముందుగానే అర్థం చేసుకోవటం వల్ల మనం బాధితులను ప్రేమగా, ప్రశాంతంగా ఉన్నట్లు చూసుకోవచ్చు.
చివరి రోజులలో ఆకలి తగ్గిపోవడం మొదటి సంకేతం. సాధారణంగా తినే ఆహారం కూడా చూడాలనిపించదు. శరీరం తన పని మెల్లగా ఆపేస్తుంది. అప్పుడు బలవంతంగా తినిపించాలనే ఒత్తిడి వద్దు. పెదవులు పొడిగా కాకుండా తడి గాజులు, కొద్దిగా నీరు ఇవ్వడం చాలు. తర్వాత వారు ఎక్కువగా నిద్రలోనే ఉంటారు. మేలుకుని ఉన్నా, చుట్టూ ఏం జరుగుతుందో గమనించలేరు. అయినా మన మాటలను వినగలరు. అందుకే వారితో మృదువుగా మాట్లాడటం, చేతిని పట్టుకోవటం, తేలికైన సంగీతం వినిపించడం ఉపశమనం ఇస్తుంది.
ఆహారం, నీరు తగ్గితే శరీర విసర్జన ప్రక్రియలు కూడా ఆగిపోతాయి. అది భయం కలిగించవలసినది కాదు. శక్తి తగ్గడంతో చేతులు కాళ్లు కదలడం కష్టం అవుతుంది. సాయంగా కుర్చీలో కూర్చోబెట్టడం, సరిపడా తేలికైన పని చేయించడమే మంచిది. రక్తప్రసరణ నెమ్మదించడం వల్ల చర్మం చల్లబడుతుంది. చేతులు, పాదాలు నీలం లేదా ఊదారంగు మాయ చేసుకుంటాయి. గుండె వేగం, శ్వాస కూడా మారుతాయి. కొన్నిసార్లు శ్వాసలో గరగరలాంటివి వినిపిస్తాయి. దీన్ని ‘డెత్ రాటిల్’ అంటారు. ఇది వినడానికి భయమవుతుందే తప్ప, వ్యక్తికి అసలు బాధ కలిగించదు.
కొన్నిసార్లు వారు కనిపించని బంధువులను, దేవతలను చూస్తున్నట్టు చెబుతారు. ఇది అసహజం కాదు. అప్పుడు వారితో వాదించడం కంటే ప్రేమగా ఉండటం ముఖ్యమని నిపుణులు చెబుతున్నారు. చివరి క్షణాల్లో మనం చేయాల్సింది ఒకటేవారిని ఒంటరిగా వదలకుండా, పక్కనే ఉండి, చేతి వెచ్చదనం అందించాలి. కొన్ని మాటలు, చిన్న చిరునవ్వు చివరి సారి వారికో ఆత్మశాంతి, మనకో తృప్తి ఇస్తాయి. మరణం నిర్ధారమయినదే కానీ చివరి దశలో ఇచ్చే ఆప్యాయత మాత్రం అంతులేని జ్ఞాపకం అవుతుంది.